چیستی آینده پژوهی اسلامی و راهبردهای تحقق آن

آینده پژوهی رایج در بستر اندیشه و بافتار غربی شکل گرفته است و بسیاری از نشانه های غربی را با خود دارد. این دانش غربی افزون بر آن که نمی تواند پاسخ گوی جوامع غیرغربی باشد به دین نیز بی توجه است. پژوهش حاضر می کوشد که آینده پژوهی اسلامی را به عنوان نسخه اسلامی و بدیل آینده پژوهی رایج معرفی کند و به این پرسش اصلی پاسخ دهد که آینده پژوهی اسلامی و راهبردهای تحقق آن چیست؟ به منظور مرور ادبیات، افزون بر مرور اجمالی آینده پژوهی و بررسی تاریخچه شکل گیری آن، دیدگاه های مهم در خصوص علم و فناوری اسلامی ارایه می شوند. همچنین آثار و اندیشه های آینده پژوهان (آلوین تافلر، دانیل بل و وندل بل) و آینده پژوهانی که کوشیده اند از سیطره ی آینده پژوهی رایج خارج شوند (ضیاء الدین سردار و مهدی المنجره) بررسی و تحلیل شوند. این پژوهش بنیادین است و از نظر روش شناسی کیفی است. در این راستا مصاحبه باز، یکی از مهم ترین روش های مورداستفاده در آن است. در این پژوهش با یازده نفر صاحبنظران کلیدی این عرصه گفت وگو انجام شده است و با برگزاری پانل های تخصصی، یافته های پژوهش استخراج شده اند. البته باید توجه داشت که بخشی از این رساله به مباحث نظری و فلسفی آینده پژوهی می پردازد بنابراین نیازمند استدلال های روش شناختی و تأملات فلسفی است که بخشی از یافته های پژوهش بر این اساس استخراج شده اند. گام نخست شکل بخشیدن به آینده پژوهی، توجیه امکان پذیری آن است و چون آینده پژوهی یک علم-فناوری است این امکان پذیری می بایست ناظر به دو بعد توصیفی (علمی) و تجویزی (فناورانه) باشد. بر این اساس می توان آینده پژوهی اسلامی را امکان پذیر دانست. اما باید توجه داشت که این دانش بخشی از نظام "نگرش-آینده پژوهی" است و تا زمانی که بخش های این نظام (آینده اندیشی و نگرش حاکم بر جامعه) اسلامی نباشند، آینده پژوهی اسلامی محقق نخواهد شد. بنابراین آینده پژوهی در نظام "نگرش-آینده پژوهی" اسلامی می تواند به صفت اسلامی موصوف شود. آینده پژوهی دانشی معطوف به عمل است و تنها با تأملات نظری شکل نمی گیرد. بنابراین تا زمانی که آینده پژوهی اسلامی در عمل شکل نگیرد نمی توان آن را به خوبی توصیف کرد اما در حال حاضر می توان گزاره هایی از آن ارایه داد. ضمن آن که باید توجه داشت که آینده پژوهی اسلامی افزون بر سازگاری با جهان بینی اسلامی و بهره حداکثری از آموزه های این دین تابع شرایط و اقتضائات مکانی و زمانی نیز هست و این امر در شکل گیری آینده پژوهی اسلامی تأثیرگذار هستند. برای تحقق نسخه ی اسلامی آینده پژوهی، باید کوشید که با رهیافتی راهبردی و بهره گیری از آموزه های اسلامی، به سوی آینده پژوهی اسلامی گذار کرد و چشم انداز عملیاتی را محقق ساخت.